Polskie odznaczenia i odznaki wojskowe 1918–1939

Polskie odznaczenia i odznaki wojskowe nie leżą w polu głównych zainteresowań kolekcji falerystycznej Muzeum Podlaskie w Białymstoku. Skupiamy się na cywilnych aspektach życia społecznego, kwestie wojskowe pozostawiając wyspecjalizowanym jednostkom. Mimo tego posiadamy szereg tego typu zabytków i spodziewamy się, że omawiany zbiór będzie się z czasem powiększał. Dzieje się tak ponieważ nie sposób „chirurgicznym cięciem” odseparować wojska od społeczeństwa. Światy te przenikają się na wielu płaszczyznach, szczególnie w takich miastach jak Białystok, który ze względu na istotną rolę, jako ośrodek produkcji przemysłowej, węzeł komunikacyjny, a wreszcie zaplecze zaopatrzeniowe i werbunkowe, miał w dwudziestoleciu międzywojennym znaczenie przynajmniej operacyjne, co stymulowało rozwój stacjonującego w jego granicach garnizonu. W mieście skoszarowane były trzy jednostki: 10. Pułk Ułanów Litewskich, 42. Pułk Piechoty im. Generała Jana Henryka Dąbrowskiego oraz 14. Dywizjon Artylerii Konnej. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że w dwudziestoleciu międzywojennym żołnierz (przyszły, obecny lub w stanie spoczynku) mieszkał pod każdą strzechą. Wielu Białostoczan zapisało również chwalebne karty swoich życiorysów w trakcie zmagań o niepodległość, czy w powstaniu styczniowym, walcząc w odległych częściach kraju, lub nawet poza jego granicami.

Krzyż Niepodległości, Mieczysław Kotarbiński, Wiktor Gontarczyk, Rzeczpospolita Polska, Warszawa, l. 1930–1939, brąz, emalia, jedwab, wysokość: 46,2 mm, szerokość: 40,0 mm
MBH/60

Krzyż i Medal Niepodległości zostały ustanowione rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 29 października 1930 r. o Krzyżu i Medalu Niepodległości, w celu „odznaczenia osób, które zasłużyły się czynnie dla niepodległości Polski w okresie przed wojną światową lub podczas jej trwania oraz w okresie walk orężnych polskich w latach 1918–1921, z wyjątkiem wojny polsko-rosyjskiej na obszarze Polski”. Pomysłodawczynią odznaczeń była Aleksandra Piłsudska, która zaznaczała, że wiele osób zasłużonych dla niepodległości nie zostało uhonorowanych żadnymi odznaczeniami, gdyż nie służyło w wojsku.

Krzyż Walecznych, nr 35812, Jan Knedler, Rzeczpospolita Polska, Warszawa, l. 1920–1923, brąz, cyna, jedwab, wysokość: 48,8 mm, szerokość: 43,1 mm
MBH/62

Krzyż Walecznych został ustanowiony rozporządzeniem Rady Obrony Państwa z dnia 11 sierpnia 1920 r. Mogli go otrzymać oficerowie, podoficerowie, szeregowcy, a wyjątkowo także cywile ściśle współpracujący z wojskiem. Przesłanką do uhonorowania były szczególne „czyny męstwa i odwagi”. Nadawanie Krzyży Walecznych zakończono w dniu 29 maja 1923 r. i w tym okresie nadano ok. 60 tys. odznaczeń. Późniejszy wyjątek stanowiła grupa weteranów powstania styczniowego, uhonorowana w siedemdziesiątą rocznicę zrywu niepodległościowego.

Krzyż Walecznych, nr 14073, Jan Knedler, Rzeczpospolita Polska, Warszawa, l. 1920–1923, brąz, wysokość: 47,4 mm, szerokość: 42,9 mm
MBH/67

Krzyż Walecznych był w okresie międzywojennym jedynym polskim odznaczeniem wojskowym nadawanym cudzoziemcom. Zostali nim uhonorowani przedstawiciele wielu narodów, głównie: Amerykanie, Belgowie, Brytyjczycy, Chorwaci, Estończycy, Francuzi, Łotysze, Serbowie, Słoweńcy oraz Włosi. Wśród odznaczonych znalazła się królowa belgijska Elżbieta Gabriela (odznaczona czterokrotnie) oraz jej syn, król Leopold III (odznaczony trzykrotnie), prezydent Republiki Francuskiej Raymond Poincaré oraz marszałkowie Ferdynand Foch i Philippe Pétain, a także naczelny wódz armii łotewskiej Mārtiņš Peniķis.

Medal Niepodległości, Mieczysław Kotarbiński, Mennica Państwowa, Rzeczpospolita Polska Warszawa, l. 1930–1939, brąz, jedwab, wysokość: 40,0 mm, średnica: 35,0 mm
MBH/61

Medal Niepodległości został ustanowiony wraz z Krzyżem Niepodległości w 1930 r. W latach 1930–1938 nadano 51 665 Medali, w tym 3019 pośmiertnie. Osobom odznaczonym przysługiwał szereg przywilejów, m.in. prawo do 33% zniżki przy zakupie biletów kolejowych, czy prawo pierwszeństwa ich dzieci przy przyjmowaniu do szkół państwowych, publicznych i samorządowych, zakładów naukowych oraz do zwolnienia od opłat administracyjnych w tych szkołach i zakładach.

Medal Niepodległości, Mieczysław Kotarbiński, Mennica Państwowa, Rzeczpospolita Polska Warszawa, l. 1930–1939, brąz, jedwab, wysokość: 39,9 mm, średnica: 35,1 mm
MBH/1983

Medal utrzymany jest w stylistyce art déco i charakteryzuje się gustowną prostotą zastosowanych form. Na jego awersie przedstawiono trzy węże (trzy głowy hydry) przebite mieczami, będące alegoriami pokonanych zaborców. W otoku zamieszczono napis: BOJOWNIKOM NIEPODLEGŁOŚCI. W centrum rewersu umieszczono litery: RP. Prócz nich, jedyną ozdobą tej strony odznaczenia są potrójne wcięcia w wyniesionej krawędzi medalu, rozmieszczone w czterech miejscach na jej obwodzie.

Powyższe odznaczenie zostało nadane J. Lipskiemu.

Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921, Mennica Państwowa, Rzeczpospolita Polska, Warszawa, l. 1928–1939, brąz, jedwab, wysokość: 39,8 mm, średnica: 35,0 mm
MBH/64

Odznaczenie zostało wprowadzone w przededniu dziesiątej rocznicy odzyskania niepodległości przez Radę Ministrów w celu uhonorowania żołnierzy i cywilów, którzy między 1 listopada 1918 r. a 18 marca 1921 r. uczestniczyli w walkach o niepodległość i zabezpieczaniu granic Rzeczypospolitej Polskiej.

Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921, Mennica Państwowa, Rzeczpospolita Polska, Warszawa, l. 1928–1939, brąz, jedwab, wysokość: 40,0 mm, średnica: 35,0 mm
MBH/1335

Ikonografia medalu jest bardzo ciekawa ze względu na przedstawienie na jego awersie innego odznaczenia: Krzyża Orderu Wojennego Virtuti Militari. Z kolei zamieszczony na rewersie napis „Polska Swemu Obrońcy” powtarzany był później na wielu odznaczeniach, począwszy od emigracyjnych: Medal Wojska, Medal Lotniczy i Medal Morski na współczesnych skończywszy: Wojskowy Krzyż Zasługi, Lotniczy Krzyż Zasługi, Morski Krzyż Zasługi i ich odpowiedniki z mieczami.

Odznaka pamiątkowa 4. Pułku Piechoty, Rzeczpospolita Polska, l. 1918–1921, aluminium, stal, wysokość: 40,5 mm, szerokość: 40,5 mm, średnica podkładki: 49,5 mm
MBH/1336

4. Pułk Piechoty został sformowany wiosną 1915 r. w Piotrkowie Trybunalskim. Kadry tworzyły wydzielone pododdziały II Brygady Legionów. Służyli w nim głównie ochotnicy z Podhala i Królestwa Polskiego. Pułk został włączony w skład III Brygady Legionów Polskich. Latem 1915 r. wziął udział w działaniach zbrojnych przeciwko Rosjanom na Lubelszczyźnie i Wołyniu. Został rozwiązany 15 listopada 1917 r., po kryzysie przysięgowym Legionów Polskich.

Odznaka pamiątkowa 5. Pułku Piechoty Legionów (oficerska), nr 2000, Rzeczpospolita Polska, l. 1929–1939, srebro, brąz, wysokość: 32,1 mm, szerokość: 32,1 mm
MBH/1936

Do formowania 5. Pułku Piechoty Legionów przystąpiono w Krakowie 2 listopada 1918 r. po zaledwie ośmiu dniach od tej daty pierwsze pododdziały wyruszyły do walki z Ukraińcami pod Przemyślem. Pułk walczył z sukcesami w wojnie polsko-bolszewickiej. Część jego pododdziałów uczestniczyła 22 sierpnia 1920 r. w zwycięskiej bitwie o Białystok. W początkowej fazie wojny z Niemcami w 1939 r. pułk bronił Linii Narwi pod Pułtuskiem.

Odznaka pamiątkowa 36. Pułk Piechoty Legii Akademickiej (oficerska), nr 108, Wiktor Gontarczyk, Rzeczpospolita Polska, Warszawa, l. 1928–1939, srebro, brąz, emalia, wysokość: 40,2 mm, szerokość: 40,0 mm
MBH/7277

W dniu 11 listopada 1918 r. Akademicki Komitet Wykonawczy rozpoczął na warszawskich uczelniach wyższych akcję werbunkową. Wzywano młodzież do wstępowania do tworzonego Legionu Akademickiego. Biuro werbunkowe znajdowało się na Uniwersytecie. Początkowo zamierzano kompanie Legii Akademickiej przydzielić do 5. Pułku Piechoty Legionów, jednak J. Piłsudski zdecydował o utworzeniu z nich zupełnie nowej jednostki. Pułk brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej (l. 1918–1919), polsko-bolszewickiej (l. 1919–1921) oraz w tzw. kampanii wrześniowej (1939 r.).

Odznaka została podarowana Muzeum w 2017 r. przez Panią Marię Mężyńską.

Odznaka pamiątkowa 4. Batalionu Pancernego (oficerska), Marian Włodzimierz Żebrowski, Stefan Cegiełka, Rzeczpospolita Polska, Warszawa, l. 1936–1939, brąz złocony, stal, wysokość: 39,1 mm, szerokość: 38,8 mm
MBH/1344

Stacjonujący w Brześciu 4. Batalion Pancerny został sformowany w 1935 r. W jego skład weszli m.in. żołnierze i wozy bojowe z rozformowanego w 1930 r. 1. Szwadronu Samochodów Pancernych z Białegostoku. W przededniu wybuchu wojny na wyposażeniu batalionu znajdowało się 46 czołgów rozpoznawczych TK-3 (tankietek) oraz dziewięć samochodów pancernych wz. 1934.

Odznaka pamiątkowa 42. Pułku Piechoty (oficerska), Wiktor Gontarczyk, Rzeczpospolita Polska, Warszawa, l. 1928–1939, brąz złocony, emalia, wysokość: 49,2 mm, szerokość: 51,4 mm
MBH/1906

Jednostka została sformowana w 1918 r. we Włoszech jako 3. Pułk Strzelców im. Józefa Poniatowskiego, który już w marcu 1919 r. został przerzucony do Francji, gdzie po reorganizacji zmienił nazwę na 1. instrukcyjny pułk grenadierów, a następnie 13. pułk strzelców polskich. Po połączeniu Armii Polskiej we Francji z Wojskiem Polskim, oddział po raz kolejny zmieniał nazwę: na 150. i niedługo potem 42. Pułk Strzelców Kresowych, aby w styczniu 1920 r. przyjąć ostateczną nazwę – 42. pułk piechoty.
Pułk brał udział w walkach o kształtowanie granic odradzającego się państwa i w wojnie polsko-bolszewickiej. Po ustaniu działań zbrojnych stacjonował w Osowcu, a od 1922 r. w Białymstoku. W 1939 r. brał udział w walkach z Niemcami i uległ rozbiciu w stoczonej w dniach 12–13 września bitwie pod Łętowicą i Andrzejewem.
Odznaka 42. Pułku Piechoty im. Generała Jana Henryka Dąbrowskiego opowiada pokrótce dzieje jednostki. Składa się z pięcioramiennego krzyża, w którego centrum umieszczono wizerunek grotu sztandaru pułkowego. W przestrzeniach między ramionami znajdziemy pięć medalionów z wizerunkami: 1. herbu miasta Białegostoku, 2. zwróconej w prawo głowy w wieńcu laurowym będącej personifikacją Francji, 3. skrzyżowanych mieczy i nazwami trzech pól bitewnych z czasu wojny polsko-bolszewickiej, 4. herbu Królestwa Włoskiego oraz 5. odznaki pamiątkowej Polskiej Ochotniczej Armii we Francji.

Odznaka pamiątkowa Frontu Litewsko-Białoruskiego, Rzeczpospolita Polska, l. 1921–1939, mosiądz złocony, wysokość: 41,0 mm, szerokość: 40,1 mm
MBH/1341

Front Litewsko-Białoruski pod dowództwem generała Stanisława Szeptyckiego utworzono 15 maja 1919 r. z 4 grup taktycznych, które operowały na terenach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego po „wyprawie wileńskiej”. Głównym zadaniem związku było doprowadzenie do utworzenia niepodległych państw Litewskiego i Białoruskiego, które miały pełnić dla Polski rolę bufora oddzielającego od Rosji Sowieckiej (późniejszego ZSRR).
Odznaka została ustanowiona rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych z 13 grudnia 1921 r. Umieszczony na piersi Orła herb Jagiellonów był nawiązaniem do wspólnoty dziejowej narodów polskiego, litewskiego i ruskiego pod panowaniem tej dynastii.

Odznaka pamiątkowa Frontu Litewsko-Białoruskiego, Rzeczpospolita Polska, l. 1921–1939, mosiądz złocony, wysokość: 40,6 mm, szerokość: 40,8 mm
MBH/1342

Odznaka pamiątkowa „Orlęta”, T. Łuczyński, Władysław Buszek, Rzeczpospolita Polska, l. 1919–1938, mosiądz, wysokość: 44,4 mm, szerokość: 44,4 mm
MBH/1337

Odznakę pamiątkową „Orlęta” ustanowił 18 marca 1919 r. dowódca Armii „Wschód” gen. Tadeusz Rozwadowski. Została zatwierdzona w Dzienniku Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych 13 grudnia 1921 r. Przyznawano ją za udział w walkach w obronie Lwowa podczas jego oblężenia oraz za walki o Kresy Wschodnie i Ziemię Czerwieńską. Wręczał ją osobiście gen. Rozwadowski. Po jego śmierci nikt nie był upoważniony do jej nadawania.

Krzyż Obrony Lwowa, Henryk Waldyn, Rzeczpospolita Polska, Kraków, l. 1919–1939, mosiądz, wysokość: 38,1 mm, szerokość: 37,9 mm
MBH/1339

Krzyż Obrony Lwowa to jedyna odznaka pamiątkowa nadawana za obronę miasta przed Ukraińcami w dniach 1–22 listopada 1918 r. Ustanowiono ją Rozkazem z 29 listopada 1918 r. dowódcy operacyjnego Wojska Polskiego „Wschód” gen. Tadeusza Rozwadowskiego. Krzyżem Obrony Lwowa uhonorowane zostały nie tylko osoby biorące udział w walkach ale otrzymało ja miasto Lwów oraz lwowski dworzec kolejowy, który był pierwszą placówką broniącą miasta.

Krzyż Obrony Lwowa, Henryk Waldyn, Rzeczpospolita Polska, Kraków, l. 1919–1939, mosiądz, wysokość: 38,7 mm, szerokość: 38,8 mm
MBH/1338

Odznaka pamiątkowa Kierownictwa Transportów Polowych, Siedlce 1920–1921, nr 1437, Alfred Dytberner, Rzeczpospolita Polska, Łódź, l. 1921–1939, mosiądz, wysokość: 47,4 mm, szerokość: 34,9 mm
MBH/423

Odznaka komendancka (honorowa) Przysposobienia Wojskowego, Rzeczpospolita Polska, l. 1933–1939, brąz, emalia, wysokość: 20,7 mm, szerokość: 20,5 mm
MBH/300

Minister Spraw Wojskowych wprowadził Odznakę komendancką Przysposobienia Wojskowego by umożliwić wyróżnienie wybitnie zasłużonych zawodowych wojskowych przydzielonych do pracy w Przysposobieniu Wojskowym. Równocześnie pełniła ona rolę odznaki honorowej przyznawanej za bezinteresowne, woluntarystyczne zaangażowanie w działalność organizacji.