Autor: Irena Taranta
Fotografie: Iwona Malesińska, Damian Stankiewicz
Kafle supraskie
Kafle piecowe znane były w zachodniej Europie w od drugiej połowy XI w., a na terytorium dzisiejszej Polski pojawiły się w drugiej połowie XIII stulecia. Najstarsze piece były budowane z kafli formowanych na kole, które określano jako garnkowe i miskowe gdyż kształtem przypominały naczynia. Czynnikiem różnicującym jest stosunek wysokości do średnicy, lub długości boku otworu. Kafle garnkowe mają wysokość równą bądź większą od średnicy, lub długości boku, zaś miskowe odwrotnie. Nowy typ urządzenia grzewczego, a wraz z nim kafle formowane w matrycach, tzw. płytowe, pojawił się w wieku XV.
Niezwykle interesujący zespół kafli piecowych pochodzi z badań i nadzorów archeologicznych oraz przypadkowych znalezisk podczas prac terenowych, prowadzonych przy monasterze pw. Zwiastowania Przenajświętszej Bogarodzicy w Supraślu i w jego okolicach. Zbiór tych artefaktów jest wyjątkowy ze względu na bardzo dobry stan zachowania, wysoki walor artystyczny i niezwykle różnorodną ornamentykę, związaną z historią oraz kulturą duchową i materialną supraskiego ośrodka monastycznego, będącego unikatowym zjawiskiem na architektonicznej i kulturowej mapie Polski. Płytki kafli piecowych zdobią przedstawienia o różnorodnym przekazie ikonograficznym: biblijnym, religijnym, heraldycznym, architektonicznym, roślinnym czy geometrycznym. Specyfika kulturowa miejsca miała ogromny wpływ na tematykę zdobnictwa kafli, będących nie tylko reliefową dekoracją o czysto estetycznych walorach, ale odbiciem świata myśli i uczuć człowieka w jego dwóch głównych sferach: sacrum i profanum.
Kafel formowany na kole, miskowy, Supraśl, powiat grodzieński, województwo trockie, Rzeczpospolita Obojga Narodów, 2. poł. XVI–XVIII w., glina, średnica dna: 136 mm, głębokość: 89,5 mm, długość otworu: 177 mm, szerokość otworu: 175 mm
MB/A/6118, kat. 6373
Kafel zachowany prawie w całości, klejony, z nielicznymi uzupełnieniami, o cylindrycznym korpusie, przechodzącym w czworoboczny i otworze zbliżonym do kwadratu. Zmiana kształtu od wewnątrz podkreślona jest kolistym pierścieniem. Krawędź prosta, pogrubiona, zachylona. Na dnie ślady odcinania drutem. Na wysokości ¼ od dna ścianki wychylone są pod kątem około 45°. Na zewnętrznych powierzchniach rowki montażowe, widoczne też od wnętrza, w narożniku. Kafel nieszkliwiony.
Kafel formowany na kole, miskowy, Supraśl, powiat grodzieński, województwo trockie, Rzeczpospolita Obojga Narodów, 2. poł. XVI–XVIII w., glina, średnica dna: 126 mm, głębokość: 120 mm, szerokość otworu: 171 mm, długość otworu: 174 mm
MB/A/6118, kat. 6375
Kafel częściowo zrekonstruowany, o cylindrycznym korpusie, przechodzącym w czworoboczny i otworze zbliżonym do kwadratu. Zmiana kształtu od wewnątrz podkreślona jest kolistym pierścieniem. Krawędź prosta, pogrubiona, zachylona. Na dnie ślady odcinania drutem. Na wysokości ½ od punktu od dna ścianki wychylone są pod kątem około 45°. Kształtem przypominają kaseton. Na zewnętrznych powierzchniach rowki montażowe, widoczne też od wnętrza, w narożniku. Kafel nieszkliwiony.
Kafel płytowy, gzymsowy, z korony pieca, środkowy, Supraśl, powiat grodzieński, województwo trockie, Wielkie Księstwo Litewskie, 1. poł. XVI w., glina, wysokość: 159 mm, szerokość: 195 mm, zachowana głębokość: 51 mm
MB/A/8363, kat. 8741
Płytka kafla zachowana prawie w całości, ubytek w dolnej partii, komora zachowana fragmentarycznie. Kafel ozdobiony jest reliefową dekoracją fitomorficzną w postaci ułożonych wertykalnie pięciu pasów stylizowanych, spiralnie zwiniętych wici winorośli zakończonych winogronem: trzy plastyczne guzki ułożone są w trójkąt. Przestrzeń między pasami wypełniają symetrycznie naniesione pojedyncze guzki/grona. Część profilowana ozdobiona jest plastyczną linią zygzakowatą z ułożonymi naprzemiennie plastycznymi guzkami. Winorośl i jej owoce symbolizują wiernych uczniów Jezusa Chrystusa. Ornamentyka kafla prezentuje stylistykę bizantyjsko-ruską, ruską i bizantyjsko-serbską. Płytka obwiedziona jest plastyczną ramką, ozdobioną, z wyjątkiem górnego odcinka, zygzakowatą linią. Górna listwa wygładzona, nieozdobiona. Lico kafla o profilu simy, jest nieszkliwione. Komora zachowana fragmentarycznie, prostokątna, o zaokrąglonych narożnikach. Ścianki komory połączone są z płytką pod kątem 90º. Miejsca połączenia wzmocniono listwami: zewnętrzną i wewnętrzną, noszącą ślady ugniatania i rozcierania.
Kafel płytowy, gzymsowy, środkowy, Supraśl, powiat grodzieński, województwo trockie, Rzeczpospolita Obojga Narodów, 2. poł. XVI w., glina, wysokość: 154 mm, szerokość 199 mm, głębokość: 84–107 mm
MB/A/6118, kat. 6388
Kafel z niewielkim ubytkiem w prawej, górnej partii, zrekonstruowany, ozdobiony dekoracją w reliefie o układzie pasowym. Kompozycja podzielona jest na dwie części. Dolna partia o profilu półwałka, obwiedziona jest wąską, plastyczną ramką, której pole wypełnia motyw Drzewa Życia, z gałęzią zakończoną trójliściem na jego osi, z długimi, lancetowatymi, postrzępionymi liśćmi i owocami, o owalnych i spiczasto zakończonych kształtach, o powierzchni wyraźnie podzielonej na wiele części. Pod drzewem umieszczone zostały antytetyczne pawie – symbol Zmartwychwstania lub gołębie – symbol duszy. Górna część zaznaczona jest, od góry i dołu, wąską, plastyczną listwą. W jej polu znajdują się dwie główki cherubinów, każdy z parą skrzydeł o podwójnej warstwie piór. Ornamentyka kafla prezentuje stylistykę bizantyjsko-ruską, ruską i bizantyjsko-serbską. Powierzchnia płytki od góry i dołu ograniczona jest wąską listwą. Płytka prostokątna. Szkliwo zielone, ołowiowe, naniesione jest na podkład białej angoby. Komora otwarta, owalna, z krawędzią prostą, pogrubioną i prosto ściętą. Ścianki komory połączone są z płytką pod kątem nieco mniejszym niż 90º. Miejsca połączenia wzmocnione listwami: zewnętrzną i wewnętrzną, noszącą ślady ugniatania i rozcierania. W ściankach bocznych znajdują się otwory.
Kafel płytowy, gzymsowy, środkowy, Supraśl, powiat grodzieński, województwo trockie, Rzeczpospolita Obojga Narodów, 2. poł. XVI – pocz. XVI w., glina, wysokość: 131 mm, szerokość: 193 mm, głębokość: 82–103 mm
MB/A/6118, kat. 6392
Kafel klejony, częściowo zrekonstruowany, znaczne ubytki płytki i komory. Ozdobiony dekoracją w reliefie, w układzie pasowym, podzielonym na dwie części plastyczną listwą. Dolna partia o profilu półwałka, ozdobiona jest stylizowanym Drzewem Życia z symetrycznie rozmieszczonymi liśćmi i gałęziami, zakończonymi pąkami kwiatowymi lub owocami. Górna – prosta płytka ozdobiono wolutowo skręconą, stylizowaną wicią roślinną, zakończoną pąkami kwiatowymi i centralnie umieszczonym siedmiopłatkowym kwiatem. Ornamentyka kafla prezentuje stylistykę bizantyjsko-ruską, ruską i bizantyjsko-serbską. Powierzchnia płytki od góry i dołu ograniczona jest wąską listwą. Płytka prostokątna. Kafel jest nieszkliwiony, z komorą otwartą, owalną, o prostych krawędzią kołnierza, pogrubioną i prosto ściętą. Ścianki komory połączone są z płytką pod kątem nieco mniejszym niż 90º. Miejsca połączenia wzmocniono listwami: zewnętrzną i wewnętrzną, noszącymi ślady ugniatania i rozcierania. W ściankach bocznych znajdują się otwory (jeden zrekonstruowany).
Kafel płytowy, wypełniający, środkowy, Supraśl, powiat grodzieński, województwo trockie, Rzeczpospolita Obojga Narodów, XVII w., glina, wysokość: 255 mm, szerokość: 216 mm, zachowana głębokość: 67 mm
MB/A/8374, kat. 8746
Płytka kafla zachowana całkowicie, komora fragmentarycznie. Kafel ozdobiony dekoracją w wysokim reliefie, o kompozycji symetrycznej złożonej z trzech stylizowanych ulistnionych wici winorośli (bądź kwiatów) i wpisanych w nie krzyży greckich. Symbolika liczby płatków: 4 – ewangeliści, 8 – raj, 3 – Trójca Święta. Ornamentyka kafla prezentuje stylistykę bizantyjsko-ruską i ruską. Płytka kafla prostokątna, bez ramki. Szkliwo zielone, ołowiowe, naniesione jest na podkład białej angoby. Komora zachowana jest fragmentarycznie. Ścianki komory połączone są z płytką pod kątem 90º. Miejsca połączenia wzmocniono listwami: zewnętrzną i wewnętrzną, noszą ślady ugniatania i rozcierania. Zachowały się ślady po otworach w górnej i dolnej ściance.
Kafel płytowy, wypełniający, środkowy, Supraśl, powiat grodzieński, województwo trockie, Rzeczpospolita Obojga Narodów, 2. ćw. XVII w., glina, wysokość: 255 mm, szerokość: 198 mm, głębokość: 92 mm
MB/A/6118, kat. 6378
Kafel zrekonstruowany, ozdobiony dekoracją reliefową z herbem Lis. Tarcza o kształcie najprawdopodobniej renesansowym. W jej polu podwójnie przekrzyżowana rogacina (strzała), umieszczona w polu tarczy flankowanej liściastymi labrami, z klejnotem – półlisem wspiętym i zwróconym w prawo (strona według porządku heraldycznego) nad hełmem heraldycznym z koroną rangową. W lewym narożniku kafla znajdują się inicjały A – S, w jego dolnej partii data: 16 – 39. Prostokątna płytka kafla obwiedziona jest wąską, plastyczną ramką. Szkliwo zielone, ołowiowe, naniesione jest na podkład białej angoby. Komora otwarta, owalna, z krawędzią kołnierza prostą, pogrubioną i prosto ściętą. Ścianki komory połączone są z płytką pod kątem nieco mniejszym niż 90º. Miejsca połączenia wzmocnione listwami: zewnętrzną i wewnętrzną, noszą ślady ugniatania i rozcierania. W ściance dolnej znajduje się otwór.
Kafel płytowy, wypełniający, środkowy, Supraśl, powiat grodzieński, województwo trockie, Rzeczpospolita Obojga Narodów, 3. ćw. XVII w., glina, wysokość: 246 mm, szerokość: 202 mm, głębokość: 102 mm
MB/A/6118, kat. 6381
Kafel jest częściowo zrekonstruowany, ozdobiony dekoracją w niskim reliefie, z herbem Bełty. Tarcza o renesansowym kształcie. W jej polu trzy bełty ułożone w krzyż skośny, żeleźcami do dołu, nad środkowym bełtem krzyż równoramienny. Nad tarczą umieszczono medalion, a nad nim kapelusz kardynalski o szerokim rondzie, przebitym przez dwa sznurki zakończone chwostami. Pod kapeluszem sznurki splątane w kształt ósemek, poniżej sznurki zakończone dwunastoma chwostami (po sześć z każdej strony), ułożone symetrycznie w trzech równych rzędach. W górnych narożnikach kafla widnieją litery G – K (Gabriel Kolenda), poniżej na wysokości ronda kapelusza A – P (Archiepiscopus Polocensis), na wysokości dolnej partii tarczy A – S (Abbas Supraslensis). Płytka prostokątna, obwiedziona wąską plastyczną ramką. Kafel nieszkliwiony, o komorze otwartej, owalnej, z krawędzią kołnierza prostą, pogrubioną, prosto ściętą. Ścianki komory połączone są z płytką pod kątem 90º. Miejsca połączenia wzmocnione listwami: zewnętrzną i wewnętrzną, noszą ślady ugniatania i rozcierania. Na listwie zewnętrznej regularny rząd odcisków opuszków palców. W ściankach górnej i dolnej otwory.
Kafel płytowy, wypełniający, środkowy, Supraśl, powiat grodzieński, województwo trockie, Rzeczpospolita Obojga Narodów, XVII w., glina, wysokość: 209 mm, szerokość: 172 mm
MB/A/6118, kat. 6384
Kafel klejony, częściowo zrekonstruowany, ozdobiony dekoracją w niskim reliefie, z herbem Cholewa. Tarcza włoska, tzw. koński łeb (testa di cavallo), obwiedziona podwójną, wąską, plastyczną listwą. W jej polu dwie klamry w układzie antytetycznym i miecz między nimi o ściętym pod kątem prostym dolnym/długim ramieniu, flankowana gałązkami oliwnymi, z klejnotem – pięć stylizowanych piór nad koroną. Nad tarczą kapelusz kardynalski o szerokim rondzie, przebitym przez dwa sznurki zakończone chwostami. Pod kapeluszem sznurki splątane w kształt ósemek, poniżej sznurki zakończone dwunastoma chwostami (po sześć z każdej strony), ułożone symetrycznie w trzech równych rzędach. W górnych narożnikach kafla widnieją litery I – M, u dołu w narożnikach kafla litery A – S (Abbas Supraslensis). Płytka prostokątna obwiedziona jest wąską, plastyczną ramką. Kafel nieszkliwiony. Komora niezachowana.
Kafel płytowy, wypełniający, środkowy, Supraśl, powiat grodzieński, województwo trockie, Rzeczpospolita Obojga Narodów, XVIII w., glina, wysokość: 234 mm, szerokość: 188 mm, głębokość: 51 mm
MB/A/8231, kat. 8002
Kafel klejony i częściowo zrekonstruowany, ozdobiony dekoracją reliefową w postaci ozdobnej ramy z powyginanych fantazyjnie form taśm i liści, które przerwano na osi wertykalnej muszlami, a na osi horyzontalnej stylizowanymi palmetkami. Styl barokowy. Bez ramki. Płytka prostokątna. Kafel nieszkliwiony. Komora otwarta, prostokątna, z krawędzią kołnierza prostą, pogrubioną, prosto ściętą. Ścianki komory połączone są z płytką pod kątem 90º. Miejsca połączenia wzmocnione listwami: zewnętrzną i wewnętrzną, nosi ślady ugniatania i rozcierania. W ściankach górnej i dolnej otwory.
