Typowymi elementami krajobrazu województwa podlaskiego są stare nekropole wielu wyznań i narodowości, które zamieszkiwały rejon pogranicza przez wieki. Pośród łatwo rozpoznawalnych cmentarzy chrześcijańskich, kirkutów i mizarów, przykuwają uwagę cmentarzyska nazywane „mogiłkami”. Mogiłka, mahilnik, mohilnik, mohiłki (gw. podlaska) to często stary zapomniany cmentarz wiejski lub miejsce, w którym istniał. Poszczególne groby oznaczono pionowo ustawionymi kamieniami. W skali Polski są to obiekty unikalne. Największe ich skupisko znajduje się na terenie województwa podlaskiego oraz na białoruskiej Grodzieńszczyźnie. Zlokalizowane są na niewielkich naturalnych wzniesieniach przy wsiach i osadach, powstałych w okresie nowożytnym. Mimo wielu opowieści mieszkańców podlaskich wsi dotyczących pochodzenia cmentarzysk brakowało odpowiedzi na dwa pytania: kiedy cmentarzyska te funkcjonowały i kto został na nich pochowany.
Celem projektu naukowego jest rozpoznanie, zdokumentowanie i popularyzacja „mogiłek” w dyskursie naukowym, a także w świadomości lokalnej mieszkańców Podlasia. Zrealizowane dotychczas działania ujawniły niezwykle bogaty i skomplikowany obraz funeralności najniższych warstw społecznych Rzeczypospolitej. Badania nieinwazyjne wykazały istnienie organizacji przestrzennej cmentarzy oraz występowanie na nich bardziej złożonych niż dotychczas sądzono konstrukcji kamiennych, co potwierdziły badania sondażowe. Przeprowadzone wykopaliska pozwoliły na wydatowanie cmentarzysk na okres od 2. połowy XVII do połowy wieku XVIII.
W ramach prowadzonych działań wykorzystywana jest synergia metod badawczych: archeologii, GIS, historii, antropologii, etnografii, archiwistyki.
Dofinansowano w ramach projektów:
• Wolontariat dla Dziedzictwa 2016 „Zabytki Gminy Nowy Dwór – razem na rzecz kulturowego i naturalnego dziedzictwa” w współpracy z Pracownią Architektury Żywej, Biebrzańskim Parkiem Narodowym. Działanie finansowano ze środków Narodowego Instytutu Dziedzictwa oraz Starostwa Powiatowego w Sokółce.
• Ochrona Zabytków Archeologicznych 2021 „Mogiłki pogranicza. Weryfikacja cmentarzysk ze stelami wpisanych do rejestru zabytków województwa podlaskiego (nr 03859/21)” Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego.
Kierownik projektu: Hubert Lepionka
e-mail: h.lepionka@muzeum.bialystok.pl
